Υποσημειώσεις

1) Ιδού η επιγραφή του βιβλίου· «Βιογραφία των ηρώων Μάρκου

Μπότσαρη και Καραϊσκάκη συνοπτικώς συγγραφείσα και τύποις

εκδοθείσα υπό Γεωργίου Γαζή του εκ Δελβινακίου της Ηπείρου,

πρώην γραμματέως, μυστικού συμβούλου και χιλιάρχου του

στρατηγού Καραϊσκάκη, αφιερωθείσα δέ παρά του ιδίου τω σεβαστώ

Κυβερνήτη της Ελλάδος. Εν Αιγίνη, εν τη Εθνική Τυπογραφία,

διευθυνομένη παρά Γ. Αποστολίδου Κοσμητή. 1828».

2) Κατά τον Αθηναίον ιστορικόν Διον. Σουρμελήν ο Καραϊσκάκης

εγεννήθη εις το χωρίον Μαυρομάτι των Αγράφων (σημ. εκδότου).

3) Οι συλλαμβανόμενοι κλέπται εφονεύοντο μετά πολλάς και

οχληράς τιμωρίας· τινών εσύντριβον τα γόνατα, άλλων απέκοπτον

τα μέλη, άλλους επαλούκοναν και άλλους έψηναν ζώντας.

4) Λέγουν ότι ήτον είς των τριών, οι οποίοι πρώτον ετουφέκισαν

τον Βελή Γκέκαν και τον εφόνευσαν.

5) Αμφιβάλλομεν ότι ο Καραϊσκάκης έγραψε τοιαύτην επιστολήν και

ότι τοιούτο ήτο το περιεχόμενον αυτής. Ούτε ο Καραϊσκάκης ήτο

τόσον ανόητος να βεβαιώση, ούτε ο Κολοκοτρώνης να πιστεύση, ότι

άνθρωπος έχων ανάγκην της βοηθείας τριακοσίων ανδρών, θα είχε

την δύναμιν να εκπληρώση κατόπιν τας μεγάλας αυτού υποσχέσεις

(σημ. του εκδότου).

6) Επιθανολόγησαν έτι μάλλον την ύπαρξιν της προδοσίας ταύτης,

διότι κατ' αυτήν την εποχήν εξήλθεν από Ναύπακτον έν σώμα

Τούρκων και διευθύνετο προς τα μέρη Μεσολογγίου, και πλοία τινα

εχθρικά επαρουσιάσθησαν έξωθεν του Βασιλαδίου.

7) Η επιστολή είχε γίνη τω όντι, όχι όμως με το πνεύμα της

παραδόσεως του Μεσολογγίου και Αιτωλικού. Ολίγον κατωτέρω

βλέπει ο αναγνώστης την αληθινήν εξήγησιν του πράγματος. Η

διαφημισθείσα προδοσία ήτο ψευδής, αναμφισβητήτως, γέννημα

κομματικών ερίδων της εποχής. Ο ιστορικός Παπαρρηγόπουλος

σαφέστατα λύει το ζήτημα υπέρ του υβριζομένου Καραϊσκάκη. Άλλως

και η εξ αντιθέτων επιτροπή, η οποία τον εδίκασε και τον

εκήρυξεν ένοχον, δεν ετόλμησε να δημοσιεύση καμμίαν εναντίον

του επίσημον καταδικαστικήν απόφασιν. Αφ' ετέρου ο Κ.

Βουλπιώτης, ο δήθεν συνένοχος της προδοσίας, όχι μόνον δεν

κατεδιώχθη, αλλ' απέκτησε και την εύνοιαν του Μαυροκορδάτου,

αντί τιμωρίας (σημ. εκδ.).

8) Περίεργος είναι η περικοπή δι' ης ζητεί την συγχώρησιν:

«Εμένα (λέγει) η κακή τύχη μου και αρρώστησα οπίσω· δεν ηξεύρω

κιόλα από τα κρύα τα πολλά ήταν ή από τόσους αφορισμούς οπού

μου εκάμετε, και σε παρακαλώ να με συγχωρέση η Διοίκησις και

όλοι οι Χριστιανοί και να μου σταλθή και μία ευχή συγχωρητική

παρά του αρχιερέως». Αναφορά του Καραϊσκάκη προς τον

Μαυροκορδάτον από Δομνίστα τη 27 Μαΐου 1823.

9) Δεν ήτον μόνος ο Καραϊσκάκης κατ' εκείνην την εποχήν· ήσαν

σύμφωνοι με αυτόν ο Ανδρέας Ίσκου, οι Γιολδασαίοι, ο Γιαννάκης

Στάικος κ.τ.λ., οι οποίοι μάλιστα είχον ονομάσει αυτόν και

αρχιστράτηγον· αλλ' ούτοι δεν ηδύναντο να αντισορροπήσωσι με το

εναντίον κόμμα, ως συγκείμενον από περισσοτέρους και ως

βοηθούμενον από την εκεί διοίκησιν.

10) Ο μεγαλείτερος αδελφός του συγγραφέως της βιογραφίας ταύτης

(σημ. εκδότου).

11) Ο Κώνστας Μπότσαρης και Κήτσος Τζαβέλας ήσαν οι

σημαντικώτεροι αρχηγοί των δυσαρεστηθέντων στρατιωτικών

σωμάτων.

12) Περί τας αρχάς Μαΐου 1825.

13) Περί τας αρχάς Ιουλίου 1825.

14) Απαντών δυσκολίας εις την εκστρατείαν και αποδίδων την

αιτίαν εις την κακήν θέλησιν των τότε διοικούντων τα πράγματα,

κατήντησε να προφέρη και ύβρεις και απειλάς, ώστε επετάχυνον

την έξοδόν του, ως ελέγετο, μάλλον διά να απαλλαχθώσιν από

αυτόν, παρά από αληθή επιθυμίαν εκστρατείας.

15) Την επομένην ημέραν ο Κιουταχής έστειλε στρατεύματα και

έπιασε τας περί τον Πειραιά θέσεις· προ πάντων ωχύρωσε το

μετόχιον του Αγίου Σπυρίδωνος.

16) Η &Γύφτικη& λεγομένη πόρτα έκειτο προς τα ΒΔ. της πόλεως.

Προμαχώνες είναι τα λεγόμενα τότε &μπούρτζια& του τείχους της

πόλεως.

17) &Καράσοϊ& είναι ο βράχος του Αρείου Πάγου. Η &Αρβανίτικη&,

πόρτα έκειτο παρά το Στρατιωτικόν Νοσοκομείον.

18) Λέγουν ότι ο Καραϊσκάκης δεν ήτον σύμφωνος εις την

καινοτομίαν ταύτην του Φαβιέρου και ότι προείπε με αίσθημα

λύπης τον όλεθρον των προτεταγμένων τακτικών.

19) Πολλοί των αξιωματικών υπέπεσον εις την λειποταξίαν δι'

άγνοιαν των γενομένων και διότι εκοινολογήθη ότι η φυγή ήτον

γενική.

20) Μεταξύ των πολιορκουμένων ήσαν πολλοί με αισθήματα

πατριωτισμού και φιλοτιμίας, και είναι δίκαιον να μη

συμπεριληφθώσιν εις την κατηγορίαν ταύτην.

21) Αρχηγός του σώματος των Επτανησίων ήτο ο Διονύσιος

Ευμορφόπουλος, πολιορκούμενος ήδη εν τη Ακροπόλει, επίτροπος δ'

αυτού επί του σώματος ήτο ο Γεράσιμος Φωκάς (σημ. εκδότου).

22) Συνέβη την νύκτα της 30 Σεπτεμβρίου από βόλι εχθρικόν

διευθυνθέν εις την κεφαλήν, εν ώ εκάθητο πλησίον ενός

παραθυριού μετά το δείπνον. (Ο Γκούρας εφονεύθη την νύχτα

αγρυπνών έξω της Ακροπόλεως επί των δυτικών οχυρωμάτων και

πυροβολών κατά των πλησίον εχθρικών. Σημ. εκδότου).

23) Ενοήθησαν οι εισελθόντες υπό των εχθρών και επυροβολήθησαν·

επληγώθησαν δύο καί τινες επέταξαν τας καπότας των (σημ.

εκδότου).

24) Τα από Μεσολόγγι εις Ναύπλιον ελθόντα στρατεύματα

διαιρέθησαν μεταξύ των και διεφέροντο οι Σουλιώται και

Ηπειρώται με τους Στερεοελλαδίτας, ήτοι τους κατοίκους της

Ανατολικής και Δυτικής Ελλάδος· πολλοί έπεσον και εις

προσωπικάς ύβρεις. Ο Θ. Γρίβας και άλλοι σημαντικοί αξιωματικοί

έλαβον εις την εξουσίαν των το Παλαμήδιον εξώσαντες τον

Φωτομάραν. Έν σώμα της φρουράς ταύτης υπό τον Γιαννάκην

Σουλτάνην είχεν έλθει εις βοήθειαν του Καραϊσκάκη και τούτο προ

πάντων εβίαζε τον Καραϊσκάκην να μη δεχθή της αρχηγείας την

διαίρεσιν.

25) Δεν ειξεύρω αν ο Καραϊσκάκης προδιωργάνισε να τον ομιλήσωσι

κατ' αυτόν τον τρόπον όμως τα φαινόμενα ήσαν τοιαύτα.

26) Ήξευρον, φαίνεται, ότι οι Σουλιώται είχον ζητήσει τούτο από

την Κυβέρνησιν και δεν είχον εισακουσθή.

27) Την γολέτταν ταύτην, ήτις ήτον Τουρκική, την εκυρίευοαν εξ

εφόδου τριάκοντα Έλληνες επιπεσόντες εις αυτήν με έν πλοιάριον.

28) Ο ενταύθα υπονοούμενος εθελοντής είναι αυτός ο συγγραφεύς

της παρούσης βιογραφίας (σημ. εκδότου).

29) Τον Παναγιώτην Κακλαμάνον (σημ. εκδότου).

30) Το μοναστήριον τούτο είναι εκ των καλλίστων δημοσίων

οικοδομημάτων του χριστιανισμού, των ευρισκομένων εις την

Στερεάν Ελλάδα· ήτον περιεζωσμένον με τείχος, του όποιου όμως

μόνον τα ερείπια φαίνονται την σήμερον. Κείται επί τινος ευθέος

λόφου και έχει προκειμένην μίαν ωραίαν πεδιάδα, ανήκουσαν όλην

σχεδόν εις αυτό.

31) Από του σημείου τούτου ο Δημ. Αινιάν συνέγραψε και

ιδιαιτέρως υπό τύπον διηγήματος ενδιαφέρουσαν εκτενή περιγραφήν

της μάχης της Αράχωβας, εδημοσίευσε δε αυτήν εν τη υπ' αυτού

εκδιδομένη «Βιβλιοθήκη του Λαού» τόμ. του 1855, σελ 345 και

εξής (σημ. εκδότου).

32) Τον Γιαννούσην Πανομάραν Σουλιώτην (σημ. εκδότου).

33) Οι κάτοικοι του χωρίου φυγόντες βιαίως από τας οικίας των,

είχον αφήσει τα κρασία των και ολίγα τινά τρόφιμα.

34) Πολλαί περί του Τουρκικού στρατοπέδου λεπτομέρειαι έγειναν

γνωσταί και από τους συλληφθέντας αιχμαλώτους, προ πάντων όμως

από τον Τάτζην Μαγγίναν, ο οποίος μεταβαίνων κοτζάμπασης εις

την Δυτικήν Ελλάδα, ευρέθη κατά τύχην εις την συνοδίαν του

Κεχαγιάμπεη εις Αράχωβαν.

35) Ίσως απεφάσισε τούτο και διά την φήμην ήτις έμελλε να

διαδοθή, καθώς ελέγετο, και περί του πύργου του

κατασκευασθέντος από τας κεφαλάς των Αλβανών.

36) Μεγάλη φιλονεικία διέτρεξεν εις τον διορισμόν του Δράκου·

επειδή ο Νάκος Πανουργιάς επεθύμει να κατασταθή εις ταύτην την

πολιορκίαν και διά τας μετά των κατοίκων

37) Τον Ανδρίτσον Σαφάκαν (σημ. εκδότου).

38) Ο Μακρυγιάννης ούτος είναι έτερος ή ο διάσημος στρατηγός,

όστις ήτο Δωριεύς την καταγωγήν (σημ. εκδότου).

39) Επληγώθησαν μόνον τρεις από τους Έλληνας, εν οις και ο

στρατηγός Κ. Βέρης.

40) Ούτος ήτον ο γενναίος Κωνσταντής Γριβογεώργου, ο οποίος

μετά τινα καιρόν διεσώθη από τας χείρας των εχθρών διά τινος

τολμηράς και παραδόξου φυγής.

41) Τα βοηθήματα του Μεγαλειοτάτου Βασιλέως της Παυαρίας, ο

οποίος πρώτος των ηγεμόνων της Ευρώπης ενέδωκεν εις την φωνήν

της φιλανθρωπίας και έπεμψεν ομού με τα βοηθήματά του και τον

Συνταγματάρχην Εϊδέκον, ο οποίος ενεψύχωσε τον Καραϊσκάκην εις

τον αγώνα και τον υπεστήριξε διά της φρονίμου διανομής των

βοηθημάτων.

42) Ο ένδοξος ιατρός Μπαλής, ο οποίος δικαίως απέκτησε την

ευγνωμοσύνην του Έθνους και διά τας σημαντικάς ιατρικάς του

εκδουλεύσεις και διά τα ευγενή του υπέρ αυτού αισθήματα, έχων

την επιστασίαν των από την Φιλελληνικήν εταιρείαν πεμπομένων

βοηθημάτων συνετέλεσε πολύ εις υποστήριξιν του αγώνος του

Καραϊσκάκη.

43) 3 Μαρτίου.

44) Η οργή αύτη του Καραϊσκάκη κατά του Βάσσου χαρακτηρίζει μεν

τον αρχηγόν τον απαιτούντα την πιστήν εκτέλεσιν των διαταγών

του, καμμίαν όμως μομφήν δεν δύναται να προσάψη κατά του επίσης

γενναίου Βάσσου, αφού προ ολίγου αυτός ο Καραϊσκάκης είχεν

αποτύχη εις την κατάληψιν της θέσεως εκείνης. Η ανδρεία άλλως

δεν μετρείται διά της επιτυχίας (σημ. εκδ.).

45) Το γιαταγάνι λέγουν ότι ήτον του Ιωάννου Λογοθέτου από

Βόνιτζαν.

46) Όταν μετά τον θάνατόν του εξετάσθησαν τα πράγματα και τα

έγγραφά του, δεν ευρέθη να έχη διόλου περιουσίαν. Ήτον εις

πολλούς γνωστόν ότι είχεν ικανήν χρηματικήν κατάστασιν προ της

εκστρατείας ταύτης· φαίνεται λοιπόν ότι την εξώδευσεν εις

αυτήν. Τούτο φαίνεται ακόμη πιθανώτερον, όταν εξετάση τις με

πόσην μεγαλοδωρίαν εφέρετο προς τους αριστεύοντας των στρατιωτών

και πώς εξώδευεν εξ ιδίων του ή από δάνεια, τα οποία ελάμβανεν

από τους πλουσιωτέρους των αξιωματικών, εις τας ανάγκας του

στρατοπέδου, παρατηρήση δε και αφ' ετέρου πόσον ολίγα χρήματα

του εδόθησαν από την Κυβέρνησιν καθ' όλον της εκστρατείας

ταύτης το διάστημα.

47) Τούτο απετείνετο, φαίνεται, εις τον Γαρδικιώτην, ο οποίος

είχεν υποσχεθή να λάβη εις σύζυγόν του την μεγαλητέραν των

θυγατέρων του· αλλά δεν έκαμεν εις αυτόν οποίαν εντύπωσιν

έπρεπε.

48) Ιδού η διαθήκη του αειμνήστου Καραϊσκάκη, δημοσιευθείσα υπό

του Κ. Παπαρρηγοπούλου κατά το παρ' αυτώ πρωτότυπον:

  «Σαραντατέσσαρες χιλιάδες γρόσια εις το κεμέρι του Μήτρου

  Αγραφιώτη. Από αυτά αι τριάντα χιλιάδες να δοθούν εις ταις

  τσούπαις μου· να τας περιλάβουν οι δύο Μήτρηδες, του Σκυλοδήμου

  και Αγραφιώτης. Δύο χιλιάδες να πάρη ο ένας Μήτρος και δύο ο

  άλλος, όπου με εδούλευαν. Χίλια να πάρουν εκείνοι όπου θα με

  θάψουν. Δύο χιλιάδες έχει ο γραμματικός, τέσσαρες χιλιάδες

  γρόσια της Μαργιώς. Τα άλλα να μοιρασθούν διά την ψυχήν μου.

  Αυτά όπου έχω εις την σακκούλαν μου να τα λάβουν οι γραμματικοί

  και τζαουσάδαις μου.

  22 Απριλίου                                         ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ

  Το τουφέκι και άτια μου να πάνε των παιδιών μου, και ώρα μου

  (το ωρολόγιόν του, σ. εκδ.). Έξ χιλιάδες γρόσια μού θέλει ο

  Νοταράς Ιωάννης· δεκαπέντε χιλιάδες γρόσια έχει ο Μήτρος του

  Σκυλοδήμου διά τον Κασινίκα και λοιπούς, Δαγλή και άλλους

  αξιωματικούς» (σ. εκδ.).

49) Την εν Σαλαμίνι εκκλησίαν του Αγίου Δημητρίου (σημ. εκδ.).

50) Η απλή και αυτοσχέδιος ρητορική του κ. Σ. Τρικούπη εκίνησεν

εις δάκρυα και εις θαυμασμόν τους παρευρεθέντας εις την εις

Πύρον γενομένην νεκρώσιμον τελετήν του Καραϊσκάκη, μ' όλον ότι

δεν ωμίλησεν ειμή μόνον περί της δεκαμήνου τελευταίας

εκστρατείας του.

51) Τόσον φόβον είχον λάβει οι εχθροί διά τον Καραϊσκάκην, ώστε

μεταξύ των Αλβανών έγεινε παροιμία και όταν έβλεπον τινά

φεύγοντα με βίαν έλεγον· «Πού φεύγεις ως να σε κυνηγά ο

Καραϊσκάκης;».

52) Ο Γεώργιος Δράκος μεταγόμενος εις Χαλκίδα εφονεύθη, ή κατ'

άλλους ηυτοκτόνησε καθ' οδόν. Ο δε Δ. Καλλέργης εξηγοράσθη υπό

των συγγενών του αντί 70 χιλ γροσίων, ακρωτηριασθέντος μόνον

υπό των Τούρκων του ετέρου εκ των ώτων του.

53) Τον Τριαντάφυλλον Τζουράν εκ Λήμνου (σημ. εκδ.).

54) Ο Καραϊσκάκης ήταν παντρεμένος πολύ πριν από το 1821. Η

Καραϊσκάκαινα πέθανε το 1827 'σ τον Κάλαμο, ενώ ο στρατηγός

πολεμούσε 'σ την Αθήνα τον Κιουταχή. Η Κυβέρνηση ανησύχησε τότε

μην αφήση ο στρατηγός το στρατόπεδο και πάη να παρηγορήση την

οικογένειά του. Αυτός όμως έκαμε μεγάλη καρδιά κ' έγραψε και 'σ

την Κυβέρνηση να την ησυχάση.